Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach - Jeszcze jeden pomnik historii...

Jeszcze jeden pomnik historii...

Najstarsza źródłowa wzmianka dotycząca kolegiaty w Opatowie pochodzi z 1206 roku ale początki istnienia kościoła i kapituły są znacznie wcześniejsze. Obecnie uważa się, że mógł on być wybudowany z fundacji Henryka Sandomierskiego po jego powrocie z wyprawy krzyżowej w 1154 r. Wzniesiona na wzgórzu kamienna świątynia w typie bazyliki z dwuwieżowym masywem zachodnim, transeptem i pierwotnie trzema apsydami od wschodu do dziś dominuje nad miejską zabudową Opatowa. W fasadzie i w portalach wejściowych zwracają uwagę zachowane elementy romańskiej dekoracji rzeźbiarskiej.

W następnych wiekach architektura świątyni ulegała licznym przekształceniom wynikającym ze zmian funkcjonalnych organizacji wnętrza. Dość wcześnie kolegiatę zaczęto otaczać pełniącymi różne funkcje aneksami, z których najstarszym jest wzniesiony zapewne jeszcze w 1 poł. XIII w. budynek przy wieży południowej, określany jako kapitularz, potem całkowicie przebudowany w okresie późnego gotyku. Wnętrze budowli zdobią malowidła z różnych okresów, od szczątkowo zachowanych zdobień romańskich, poprzez gotyckie Ukrzyżowanie z XV w. w dawnym kapitularzu (obecnie kruchcie), renesansowe freski namalowane w 1547 r. przez Matiasa z Kocka i barokowe kompozycje figuralne z XVII i XVIII w., aż po późnobarokowe wielkie obrazy historyczne we wschodniej części kościoła  przedstawiające bitwy na Psim Polu, Pod Grunwaldem, pod Wiedniem i prawdopodobnie pod Chocimiem oraz cykl malowideł alegorycznych o całkowicie świeckim charakterze w nawie głównej. Nawy boczne udekorowano malarstwem iluzjonistycznym.  Ponadto, w świątyni znajdują się renesansowe nagrobki Szydłowieckich o wielkiej klasie artystycznej, przypisywane włoskim artystom Bernardino de Gianotis i Janowi Cini z Sieny, związanym z pracownią Bartłomieja Berecciego.  Nagrobek kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego z lat 1533-1541 zdobi tzw. lament opatowski, odlana z mosiądzu płaskorzeźba przedstawiająca grupę gestykulujących postaci skupionych wokół centralnie ustawionego stołu.

Dzieła sztuki tworzące wyposażenie świątyni to między innymi romańska kropielnica w kruchcie, obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem przypisywany XVI w. malarzowi ze szkoły umbryjskiej Timoteo Vitiemu, dzieła snycerki barokowej: ambona, ołtarze, stalle, ławki oraz regencyjny prospekt organowy z instrumentem wykonanym przez Adolfa Homana ok. 1894 r.

W archiwum kościelnym jest przechowywany tzw. przywilej opatowski, dokument z 1519 roku, w którym poświadcza się fakt nabycia miasta w 1514 roku przez kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego. Jest to zabytek najwyższej klasy ze względu na zdobiące go przepiękne ilustracje autorstwa Stanisława Samostrzelnika, cenny przykład renesansowego malarstwa miniatorskiego w Polsce.

Niezwykłe bogactwo wątków i treści związanych z architekturą, wystrojem malarskim i wyposażeniem kolegiaty w Opatowie, jej wysoki poziom artystyczny, wyjątkowość teologicznych i świeckich programów dydaktycznych utrwalonych na ścianach oraz rozliczne funkcje, jakie pełniła w ciągu swych długich dziejów, pozwalają nam uznawać tę budowlę wraz z dekoracjami za dzieło wybitne i niezwykle ważne w dziejach kultury polskiej. Cieszyć się należy, że staraniem kolejnych dziekanów opatowskich, poświęcających kiedyś i obecnie wiele troski i wysiłków konserwacji tego intrygującego zabytku, pozostaje on w tak dobrym stanie, prezentując swe walory kolejnym pokoleniom zwiedzających. Zwieńczeniem tych starań jest obecnie uznanie zespołu kolegiaty pw. św. Marcina Biskupa za pomnik historii.